فروشگاه اینترنتی فایل ها این وبلاگ در زمینه فروش انواع مختلف فایل های آموزشی تحصیلی و دانشگاهی فعالیت می نماید

تصحیح کتاب مرآت‌الاخلاق و تحقیق دربارۀ آن

فهرست مطالب

 

پیش گفتار..... 13

تعریف مسأله... 14

سؤالات تحقیق....... 14

سابقۀ تحقیق... 14

ضرورت انجام تحقیق...... 14

فرضیّه ها.... 15

اهداف تحقیق........ 15

روش انجام تحقیق.................. 15

مقدّمه...................................... 17

دربارۀ مؤلّف........................................ 17

آثار و تألیفات..................................... 17

معرّفی مرآت الاخلاق................................... 19

اشعار کتاب......................................... 19

منابع مرآت الاخلاق................................... 20

نسخۀ کتاب.......................................... 20

تاریخ تألیف نسخه................................... 20

کاتب نسخه.......................................... 20

مشخّصات ظاهری نسخه.................................. 20

روش تصحیح.......................................... 21

روش کار............................................ 21

نشانه ها و رمزها................................... 21

نثر کتاب........................................... 22

ویژگی های زبانی نسخه............................... 22

صنایع ادبی......................................... 24

رسم الخطّ نسخه...................................... 26

اخلاقیّات.................................... 28

اندرزنامه نویسی در ادبیّات پیش از اسلام.............. 29

کتاب ششم دینکرد......................................... 30

پندنامۀ بزرگمهر......................................... 30

اندرزهای آذرباد مهرسپندان............................... 30

اندرزاوشنر دانا......................................... 31

اندرزخسرو قبادان........................................ 31

اندرز دانایان به مزدیسنان............................... 31

اندرز پوریوتکیشان....................................... 31

خویشکاری ریدگان......................................... 31

دادستان مینوی خرد....................................... 32

رسالۀ یوشت فریان و اخت.................................. 32

سنّت اندرزنامه نویسی در دورۀ اسلامی.................. 34

اخلاق علایی............................................... 38

اخلاق جلالی............................................... 38

اخلاق منصوری............................................. 37

اخلاق محسنی.............................................. 38

نصیحت الملوک ها در دورۀ اسلامی...................... 38

نصیحت الملوک امام محمّد غزّالی............................ 39

نصیحت الملوک سعدی....................................... 39

آداب الملوک............................................. 39

آداب سلطنت و وزارت...................................... 39

اخلاقیّات درشعرفارسی................................. 40

اخلاقیّات درنثر فارسی................................ 42

تاریخ بیهقی............................................. 42

قابوس نامه.............................................. 43

کلیله و دمنه............................................ 43

سندباد نامه............................................. 43

مرزبان نامه............................................. 44

جوامع الحکایات و لوامع الروایات......................... 44

اخلاق الاشراف............................................. 44

انوارسهیلی.............................................. 45

متن کتاب................................... 49

دیپاچه............................................. 50

صورت اولی درعلم فراست...................... 56

آینۀ اوّل در شرافت علم فِراست........................ 56

آینۀ دوم درشناخت علاماتِ مزاجِ معتدل.................. 58

عکس اوّل در مزاج معتدل................................... 58

عکس دوم درعلاماتِ مزاجِ دماغ............................... 59

عکس سوم دراحوال چشم..................................... 60

احوال زبان.............................................. 60

احوال روی............................................... 61

احوال گردن.............................................. 61

عکس چهارم در مزاج چشم ها در حرکت........................ 61

احوال زبان.............................................. 62

عکس پنجم در ذکرِ احوالِ آواز.............................. 62

عکس ششم در احوالِ دل..................................... 62

آینۀ سیم در مقتضیاتِ اسنانِ اربعه.................... 63

عکس اوّل سنِّ نما.......................................... 63

عکس دوم در سنِّ جوانی..................................... 64

عکس سیم در سنِّ شیخوخت.................................... 65

عکس چهارم در سنِّ کهولت................................... 67

آینۀ چهارم در مقتضای سایرِ اصنافِ آدمیان............. 68

عکس اوّل در اخلاق حاصله به اسبابِ خارجه و امورِ عارضه....... 68

عکس دوم در اخلاقِ حاصله به سبب شهرها و مسکن ها و هواها 70

آینۀ پنجم در ذکرِ طرقِ معرفتِ اخلاقِ مردم............... 72

عکس اوّل در طرقِ معرفت اخلاق............................... 72

عکس دوم در بیان اموری که رعایت آن در طرق مذکوره واجب است76

آینۀ ششم در ذکرِ علاماتِ امزجۀ کلیه................... 79

عکس اوّل در علامات امزجۀ کلیۀ عامّه........................ 79

علاماتِ مزاجِ حارّ.......................................... 79

علاماتِ مزاجِ بارد......................................... 79

علاماتِ مزاجِ رطب.......................................... 79

علاماتِ مزاجِ یابس......................................... 80

علاماتِ مزاجِ گرم و خشک.................................... 80

علاماتِ مزاجِ حارِّ رطب...................................... 81

عکس دوم در بیانِ کیفیّتِ حصولِ طریقِ این علم................. 81

عکس سیم در ذکرِ اموری که شناختِ آن در باب فراست، لابد است 82

آینۀ هفتم در فرقِ میان علم فراست و علوم قریبه به آن 83

عکس اوّل اموری که ردِّ آن به اصول علمیّه ممکن نیست.......... 83

عکس دوم علم استدلال به خطوط کف دست ها.................... 84

عکس سیم علم شانۀ گوسفند................................. 84

عکس چهارم ضاعتِ قیافه.................................... 84

عکس پنجم علوم هندسۀ آب ها............................... 86

عکس ششم علم معادنِ فلزّات................................. 86

عکسِ هفتم علمِ استدلال به احوالِ سماویه..................... 86

آینۀ هشتم در حکایاتِ جمعی که به فراست، حکم ها نموده اند 87

آینۀ نهم در دلایلِ اعضای جزئیه....................... 91

عکس اوّل در دلایلِ موی..................................... 92

عکس دوم در دلایل پیشانی.................................. 92

عکس سیم در دلایل ابرو.................................... 93

عکس چهارم در دلایل چشم................................... 93

عکس پنجم در دلایل پلک و مژه.............................. 95

عکس ششم در دلایل بینی.................................... 96

عکس هفتم در دلایل دهن.................................... 96

عکس هشتم در دلایل روی.................................... 96

عکس نهم در دلایل گوش..................................... 97

عکس دهم در دلایل خنده.................................... 97

عکس یازدهم در دلایل گردن................................. 97

عکس دوازدهم در دلایل بدن................................. 98

عکس سیزدهم در دلایل کتف و پشت............................ 98

عکس چهاردهم در دلایل قدم و ساق........................... 98

آینۀ دهم در معرفتِ ضوابط و لوازمِ حُسنِ صوری........... 99

عکس اوّل در علامات حُسنِ صوری............................... 99

عکس دوم در حلیۀ همایونِ حضرتِ سیّدِ انبیا و یوسف صدّیق....... 100

در ذکرِ حُسنِ یوسف......................................... 101

عکس سیم در حقیقت و فوایدِ حُسن............................ 102

صورت ثالثه در بیانِ علم اخلاق........................ 104

آینۀ اوّل در شرفِ علم اخلاق........................... 104

آینۀ دوم در بیانِ فضایلِ اخلاق........................ 106

آینۀ سیم در ذکرِ عدالت و اقسام عادل................. 109

آینۀ چهارم در بیانِ انواعِ رذایل..................... 111

آینۀ پنجم در معالجۀ امراضِ نفس...................... 114

علاجِ جهل بسیط............................................ 114

علاجِ جهلِ مرکّب............................................ 114

علاجِ حدّت و شدّتِ غضب....................................... 114

علاجِ جبن و بددلی......................................... 116

علاجِ حرص بر اکل و شرب.................................... 117

علاجِ بطالت............................................... 118

علاجِ حزن................................................. 118

حسد..................................................... 118

آینۀ ششم در فضیلتِ محبّت............................. 119

آینۀ هفتم در سببِ محبّت و الفتِ عامّه.................. 121

آینۀ هشتم در آدابِ مصاحبت و معاشرت.................. 123

آینۀ نهم در نصیحت حکما............................. 125

آینۀ دهم در نصیحتِ حضرت سیّدِ انبیا، علی مرتضی را..... 126

صورت ثالثه در ذکرِحقیقتِ محبّت و صفتِ محبّ.............. 129

آینۀ اوّل در ماهیّت عشق.............................. 130

آینۀ دوم در شدایدِ محبّت و اقسام ِآن.................. 133

دراشاراتِ عشقِ حقیقی و شواهدِ آن........................... 135

آینۀ سوم در ذکرِ صفات عاشق.......................... 136

آینۀ چهارم در صفاتِ معشوق و محبوب................... 139

آینۀ پنجم در معالجۀ عقلیّۀ مرضِ سودا................. 152

آینۀ ششم در نصیحتِ عشّاق و موعظۀ اربابِ شقاق.......... 157

خاتمه در ذمِّ اتباعِ هوا.............................. 159

توضیحات و تعلیقات.................................. 162

فهرست ها........................................... 185

کتاب نامه.......................................... 219

 

تعریف مسأله

اهمیّت و ضرورتِ تصحیحِ نسخ خطّی کهسند هویّت ملّی ایرانیان است بر کسی پوشیده نیست. از طریق تصحیح و انتشار نسخ خطی می توان نسبت به نوآوری ها و تحوّلات فکریِ گذشتگان آگاهی پیدا کرد.

هر چند بسیاری از متونِ ادبیِ ما به کوشش استادان و محقّقان و به شیوۀ علمی و انتقادی تصحیح شده اند، امّا هنوز مجموعه هایی از آثار قدما را میشناسیم که تصحیح نشده و به صورتِ دستنویس در کتابخانه ها محفوظ مانده است.

از جملۀ این متون، کتاب مرآت الاخلاق است که مؤلّف آن صفی بن ولی قزوینی از فضلای سدۀ 11 هجری است. نسخه ای که من در دست دارم در سال 1074 ه .ق نوشته شده و به سال 1077 ه.ق با مقابلۀ مؤلّف تصحیح شده و از این جهت بسیار حائز اهمّیّت است.

هدفِ اصلی این پایان نامه تصحیح این اثر است با مقدّمه ای حاوی مطالبی در جهت معرّفی نویسنده و آثارش، ویژگی های زبانی اثر و پیش از همه سیر تطّور اخلاقیّات و نیز متون اخلاقی از آغاز تا سدۀ 11 هجری.

سؤالات تحقیق

این پژوهش درصدد پاسخگویی به سؤالات زیراست:

1- تازگی های مرآت الاخلاق نسبت به آثار اخلاقی مشابه کدام است؟

2- منابع مرآت الاخلاق چه کتاب هایی بوده است؟

3- نثر کتاب چگونه است؟

 

سابقة تحقيق

پس از مراجعه به فهرست هاي كتب چاپي (مشار و كتابخانۀ ملّي) و دیگر منابع معلوم گرديد كه این اثر تاکنون تصحیح و چاپ نشده، تنها در فهرست نسخه های خطی از این نسخه نام برده شده و در هیچ منبع دیگری بدان اشاره ای نشده است.همچنین تاکنون پژوهشِ مستقلّی دربارۀ آن صورت نگرفته است.

ضرورت انجام تحقیق

تصحیح و چاپِ نسخِ خطّی به منظورِ آشنایی با متونِ کهنِ فارسی امری ضروری است و از آنجا که متن مورد نظر، متنی اخلاقی و متعلّق به سدۀ 11 هجری است، آشنایی با متونِ اخلاقی آن دوره، بسیار حایز اهمیّت است.

فرضیّه ها

1- پرداختن به علم فراست و نیز مباحث طبّی از تازگی های این اثر نسبت به آثار اخلاقی مشابه خود است.

2- نویسنده در نگارش اثر خود از کتاب هایی همچون؛ نگارستان، گلستان، مصابیح القلوب، طرب المجالس، مقامات حریری، مجالس العشّاق و المواعظ بهره گرفته است.

3- نثر کتاب به جز تحمیدیّه و مواردی چند- که دربارۀ مباحث منطقی است- ساده و عاری از تکلّف است.

اهداف تحقیق

تصحیح و چاپ نسخۀ مرآت الاخلاق و مروری بر پیشینۀ کتاب های اخلاق تا روزگار مؤلّف.

روش انجام تحقیق

کتابخانه ای و مبتنی بر یادداشت برداری است.

 

مقدّمه

 

 

دربارۀ مؤلّف

دربارۀ صفی بن ولی قزوینی اطّلاعات بسیار اندکی در منابع وجود دارد. با پژوهشی که صورت گرفت تنها در سه منبع (دایرة المعارف تشیّع، دانشنامۀ ادب فارسی در شبه قارّه، تاریخ نویسی در هند و پاکستان) شرح حال مختصری از او آمده و در منابعی از جمله تاریخ ادبیّات فارسی بر مبنای ِاستوری و فهرست های نسخِ خطّی، از آثار او سخن به میان آمده است. بر این اساس در ذیل به معرّفی او و آثارش می پردازیم.

ملا محمّد صفی پسر ولی (م پس از 1090 ق) مفسّر، متکلّم و تاریخ نگار ایرانی از مردم قزوین بود. امّا به هند کوچید و در مراد آباد در ظلّ حمایتِ استاندارِ عالمگیر معروف به اصالت خان به تألیف تاریخیِ بزرگ موسوم به قصّۀ سلاطینِ متقدّمین پرداخت و آن را به نام مربّی خود مُعَنوَن ساخت ولی پس از وفات مربّی اش در همان سال (1076 ه.ق) به خدمت زیب النساء – دختر اورنگ زیب، امپراتور مغولی هند- (1053 – 1119 ق) درآمد و بنا به خواهش وی به ترجمۀ فارسی تفسیر کبیر پرداخت و در سال 1081 ه.ق، جلد پنجم آن را پایان داد و به نام زیب التفاسیر موسوم ساخت.

پس از انجام دادن این خدمتِ خطیرِ دینی برای ادای وظیفۀ حج به حجاز مسافرت کرد و پس از مراجعت در سال 1088 ه.ق، سفرنامۀ خود را به نام انیس الحجّاج تألیف نمود. پس از سال 1088 ه.ق از وی اطّلاعی در دست نیست. (اصغر، 1364: 5-484)

ملا محمّد صفی شعر نیز می گفت و صفی تخلّص می کرد. (خرّمشاهی و دیگران، 1383.ج1: 364)

دربارۀ تاریخ تولّد وی اطّلاع دقیقی در دست نیست، اما از آنجا که زیب التفاسیر را به سال 1077 ه تألیف نموده و مؤلّف در آن هنگام 48 سال داشته است. (انوشه، 1383.ج 4: 8-1607) می توان سال تولّد وی را 1029 ه.ق دانست.

آثار و تألیفات

در دایرة المعارف تشیّع، آثاری به نام او ثبت شده است. این آثار که به زبان فارسی و در موضوعات مختلف است، عبارتند از:

1- قصّۀ سلاطین متقدّمین یا تحفه الاخیارکه در 1076 ه.ق به نام اصالت خان نوشته شده و در تاریخ عمومی و مشتمل بر ذکر پیامبران از آدم، فرزانگان از لقمان تا بزرگمهر، پیشدادیان،رومیان، ملوک الطوایف، اشکانیان، ساسانیان، تاریخ اسلام و عرب از محمّد (ص) تا عباسیان و تاریخ شاهان مسلمان ایران از طاهریان تا خوارزمشاهیان و پس از آن و تاریخ شبه قارّه تا زمان تألیف کتاب، بوده است. ظاهراً نسخه ای از بخش نخست کتاب که به خوارزمشاهیان پایان می پذیرد، درموزۀ بریتانیا به شمارۀ (or.209) نگهداری می شود.

2- زیب التفاسیر در تفسیر قرآن مجید به نام زیب النساء بیگم که بیشتر ترجمه ای از تفسیر امام فخر رازی است. صفی در 48 سالگی به تألیف این اثر پرداخت و جلد پنجم آن را در 1081 ه.ق و جلد آخر را گویا در 1087 ه.ق به انجام رسانید.

نسخه ای از جلد یکم این تفسیر که در کتابخانۀ گنج بخش به شمارۀ 874 نگه داری می شود، در یک مقدّمه در قاعدۀ تقریر و ضابطۀ تحریر کتاب و چهار کتاب است.

کتاب یکم در مطالب مهم که دانستن آنها در تفسیر لازم است، در 4 باب

1- در مقاصد لازمه التحریر

2- مطالب متعلّقه به اصل قرآن

3- جامعیت کلام الهی

4- اعجاز قرآن و فضایل سوره ها

کتاب دوم در استعاذه

کتاب سوم در مباحث و تفسیر بسمله

کتاب چهارم در تفسیر سورۀ فاتحه

3- مرآت الاخلاق (کتاب مورد بحث)

4- انیس الحجاج که سفرنامۀ حجّ اوست، به سال 1088 ه.ق نوشته شده و نسخه ای از آن در موزۀ بریتانیا به شمارۀ or.1686 نگه داری می شود. (همان)

5- شرح اعتقادات صدوق در 44 باب که در دهلی نوشته است. برخی منابع در صحّتِ انتسابِ این اثر به ملا محمّد صفی تردید کرده اند.(همان) این در حالی است که در فهرست دانشگاه و فهرست منزوی این اثر به او نسبت داده شده و آمده است که این اثر در شاه جهان آباد در روز پنجشنبه 18 شوال 1090 ق پس از انوار العرفات نوشته شده است. (دانش پژوه، 1344: 460) (منزوی، ج 2، 1349: 963)

6- انوار العرفات که ظاهراَ باید اثر دیگری از مؤلّف باشد.

7- کنز الاسماء که در شرح اسماء الحسنیاست و در سال 1090ه.ق تألیف شده است. (دانش پژوه ، ج 10، 1340: 1596)

8- زاد النجات کهاثری است اخلاقی و کتابت نسخۀ موجودِ آن در 25 جمادی الثانی سال 1155 ق به اتمام رسیده است. (درایتی،1389.ج5 :1178)

9- شرح مناجات الامام زین العابدین که در سال 1090ه.ق تألیف شده و تنها در تراجم الرجال از آن نام برده شده است. (الحسینی، 1404 ه: 69)

 

 

معرّفی مرآت الاخلاق

مرآت الاخلاق، کتابی است در اخلاق که در سال 1074 ق تألیف شده است.این اثر در یک مقدّمه و سه صورت - که هر صورت مشتمل بر چند آینه و عکس است - تنظیم شده است.

صورت اول دربارۀ علم فِراست و حقایق و نکات آن است که مشتمل بر ده آینه می باشد. از آنجا که علم فراست، علمی است که توسط آن از صورت پی به سیرت می برند، مؤلّف در این بخش به بیان مطالبی همچون؛ علاماتِ مزاج معتدل، علاماتِ مزاج دماغ، علاماتِ حسن صوری، علم قیافه، علم خطوط دست و پا و ... می پردازد. همچنین در این بخش، مؤلّف، افلیمون را صاحب علم فراست دانسته و حکایتی را نیز از جانب او نقل کرده است.

صورت دوم در علم اخلاق است. در این بخش به بیان فضایل و رذایل اخلاقی می پردازد. به این ترتیب که رذایل اخلاقی را مطرح و سپس راه علاج هر یک را بیان می دارد.

صورت سوم در «بیان عشق و محبّت» است. در این قسمت، به بیان مطالبی همچون؛ حقیقت و ماهیّت عشق، اقسام محبّت، نصیحت عشّاق و نیز حکایاتی دربارۀ عشّاق از کتاب هایی همچون؛ نگارستان، مصابیح القلوب، گلستان و... می پردازد.

غرض مؤلّف از تألیف کتاب، چنان که خودِ او خاطر نشان کرده، کمیاب بودن مجموعه ای است که حاوی نکات و اسرار علم فراست است(ص 52).

اشعار کتاب

از جمله نکات قابل ذکر در خصوص این اثر، وجود اشعار فارسی و عربی آن است. اشعار عربی کتاب، اندک است.

در خصوص اشعار فارسی کتاب، باید متذکر شد که مؤلّف، هنگام ذکر اشعار فارسی، نام شاعر آن را نمی آورد.و با جست و جویی که صورت گرفت، معلوم گردید که بعضی از این اشعار از شاعرانی همچون؛ صائب، سنایی، مولوی، امیرخسرو دهلوی، امیر معزّی، حافظ و جامی است. در بعضی موارد نیز سرایندۀ اشعار، خودِ مؤلّف بوده است. در بخش سوم کتاب (در بیان عشق و محبّت) نیز شمار اشعار بیش از دو بخش دیگر است.

منابع مرآت الاخلاق

مؤلف در تألیف این اثر به کتاب هایی همچون؛ نگارستان، گلستان، مجالس العشّاق و ... نظر داشته است. این تأثیرپذیری را می توان در حکایت های بسیاری را از نگارستان معینی، مقامات حریری، مجالس العشّاق و ... نقل کرده، مشاهده کرد. با مراجعه به اصل این آثار نیز معلوم گردید مؤلّف در بعضی موارد، حکایات را عیناً نقل نمی کند، بلکه آنها را بر اساس شیوۀ نگارش خود، تغییر می دهد و حتی اشعاری را بدان می افزاید. همچنین این حکایات در اصل آثار مفصّل تر بیان شده است. به عنوان نمونه هنگامی که حکایتی را از انوار سهیلی نقل کرده (ص 150) بسیار مختصر از اصل حکایت (در انوار سهیلی) بدان پرداخته و اشعاری را نیز خود بدان افزوده که در اصل حکایت نیست (ر.ک: انوار سهیلی، 273-280).

نمونۀ دیگر حکایتی است که از هلالی بیان کرده (ص 144) است. این حکایت در دیوان هلالی به صورت نظم آمده (ر.ک: دیوان هلالی، 293) در حالی که مؤلّف، آن را به صورت نثر بیان کرده و تنها چند بیت از دیوان را ذکر کرده است.

در بعضی موارد نیز حکایاتی را از بعضی منابع نقل کرده، در حالیکه با مراجعه با اصل آثار معلوم گردید که این حکایات در آن آثار نمی باشد. به عنوان نمونه حکایاتی را که از طرب المجالس نقل کرده است. (صص 140و146)

نکتۀ قابل ذکر دیگر در خصوص این اثر این است که مؤلّف در نگارشِ اثر خود به کتاب های اخلاقی پیش از خود نظر داشته است. به عنوان نمونه بخش نصایح پیامبر(ص) به حضرت علی ( ع)، برگرفته از کتاب المواعظ شیخ صدوق است.

نسخۀ کتاب

از کتاب مرآت الاخلاق، تنها یک نسخه در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات مشهد موجود است.

تاریخ تألیف نسخه

تاریخ تألیف نسخه در آغاز و پایان آن، با اختلاف ذکر شده و سالی را که کاتب ذکر کرده با شیوۀ سال نویسی عربی مطابق نیست. در پایان نسخه نیز ذکرشده که در سال 1077ه.ق به مقابلة مؤلّف تصحیح شده است.